Martine van Rijswijk: Over mijn proefschrift

Op vrijdag 16 oktober 2020 verdedigde ik mijn proefschrift. In onderstaande tekst beschrijf ik een aantal aspecten van de studies die we uitvoerden in het kader van mijn promotietraject. De begeleiding tijdens dit traject was in handen van Jan van Tartwijk, Sanne Akkerman en Larike Bronkhorst. Als je meer wilt lezen hierover, dan hoor ik dat graag!

Perspectief op de ontwikkeling van studenten in de lerarenopleiding:

Tijdens hun ontwikkeling in de lerarenopleiding zijn reflecties van studenten over wie ze zijn als leraar vaak aan de orde. Die reflecties begrijpen we in dit proefschrift, in navolging van Super en collega’s (1963), als het zelfconcept van de student als beroepsbeoefenaar (vocational self-concept): een constellatie van persoonlijke eigenschappen die door de student als relevant voor het beroep wordt gezien.

Het reflecteren op je ontwikkeling als leraar kan uitmonden in gevoelens van consistentie of inconsistentie met betrekking tot huidige, of te ontwikkelen, eigenschappen die als relevant voor het beroep worden ervaren. Deze gevoelens hebben we in dit proefschrift opgevat als ervaringen van continuïteit en/of discontinuïteit ten aanzien van de ontwikkeling.

Tijdens de lerarenopleiding zijn ervaringen van discontinuïteit vanzelfsprekend. De eerste stappen in het beroep leiden immers vaak tot confronterende nieuwe ervaringen. Dergelijk ervaringen kunnen leerzaam zijn omdat het vocational self-concept helderder wordt en duidelijk wordt waar ontwikkeling nodig is. De ervaringen kunnen ook risicovol zijn omdat ze kunnen leiden tot afnemend zelfvertrouwen en/of het overhaast of ondoordacht stoppen met de opleiding omdat de student vindt dat het beroep onvoldoende bij hem of haar past.

Het reflecteren van studenten op hun ontwikkeling als leraar wordt onder meer beïnvloed door hun lerarenopleider, onder andere omdat reflecties besproken worden in begeleidingsgesprekken.

Grip krijgen op de ontwikkeling van studenten in de lerarenopleiding

In het proefschrift zijn vier studies bij elkaar gebracht die zijn uitgevoerd in een universitaire lerarenopleiding voor lesgeven in het voortgezet onderwijs. Om de ontwikkeling van studenten op verschillende momenten tijdens de lerarenopleiding te kunnen karakteriseren hebben we merendeels authentieke databronnen verzameld die ons in staat stelden te analyseren hoe studenten hun ontwikkeling tijdens de lerarenopleiding ervaren, ongeacht of ze de opleiding wel of niet afronden. We verzamelden leraarsprofielen, audio-opnamen van begeleidingsgesprekken en interviews met lerarenopleiders.

Tipje van de sluier over de ontwikkeling van studenten in de lerarenopleiding

De eerste twee studies in dit proefschrift laten zien dat de ontwikkeling van studenten in de lerarenopleiding gekarakteriseerd kan worden als idiosyncratisch en onvoorspelbaar. Dit vraagt om voortdurende aandacht voor veranderingen in de manier waarop studenten over zichzelf als leraar reflecteren. De derde en vierde studie laten zien dat discontinuïteit functioneel kan zijn in de ontwikkeling tijdens de lerarenopleiding. Om ervaringen van discontinuïteit productief te maken voor de ontwikkeling van de student als leraar, is het nodig om (de waarde van) dergelijke ervaringen en hieraan gekoppelde gevoelens van onzekerheid en twijfel in de ontwikkeling als leraar te erkennen.

Suggesties voor de begeleiding van de ontwikkeling van studenten in de lerarenopleiding

Dit proefschrift geeft een aantal aanknopingspunten voor de praktijk van de lerarenopleiding.

We zagen dat het schrijven van leraarsprofielen rijke beschrijvingen van relevante ervaringen, verwachtingen en kenmerken opleverde. Omdat de manier van reflecteren over continuïteit en discontinuïteit verandert gedurende de opleiding en moeilijk te voorspellen is, raden we aan om met enige regelmaat aandacht te besteden aan percepties en verwachtingen van studenten in de lerarenopleiding.

Reflecties op kenmerken en gevoelens van continuïteit en discontinuïteit kunnen gevoed worden door de vragen die verbonden zijn aan de dialogische strategieën die gevonden werden in de studie van hoofdstuk 4: Hoe was het hiervoor en/of zal het beter worden? Welke kwaliteiten en vaardigheden doen er ook toe? en In hoeverre is dit daadwerkelijk een belemmering voor verdere ontwikkeling? Deze vragen nodigen uit om na te denken over de balans tussen continuïteit en discontinuïteit in ontwikkeling en kunnen houvast bieden aan studenten en lerarenopleiders die te maken krijgen met ingewikkelde en persoonlijk problematiek.

Deze praktijksuggesties doen een beroep op de lerarenopleider als professional die bereid is om verantwoordelijkheid te nemen en aanspreekbaar te zijn in de complexe en dynamische begeleiding van studenten tijdens hun ontwikkeling als leraar. We vinden het belangrijk dat de professionaliteit van lerarenopleiders hierbij erkend en ondersteund wordt. Dit kan bijvoorbeeld door lerarenopleiders autonomie en ruimte te bieden bij het inrichten van hun begeleiding, waarbij er voldoende tijd is om de student en zijn of haar behoeftes te leren kennen. Om lerarenopleiders te kunnen ondersteunen bij het omgaan met handelingsverlegenheid of zorgen die op kunnen treden bij het begeleiden van de ontwikkeling van studenten met (heftige) twijfels over hun ontwikkeling als leraar, raden we lerarenopleidingen aan om tijd en ruimte te creëren voor professionele uitwisseling.

Martine van Rijswijk, m.m.vanrijswijk@uu.nl

---